Có rất nhiều tư liệu dân gian khẳng định Nguyễn Văn Tường (1824-1886) chính là kết quả mối tình một đêm của vua Thiệu Trị với người con gái đẹp đất Quảng Trị.

Còn tác giả Lê Tiến Công (Báo Bình Dương) trích lời ông Tôn Thất Hào, cháu ngoại của Công nữ Như Khuê (công chúa Đoan Thuận) cũng khẳng định, cụ Tường là con của vua Thiệu Trị chứ không phải là con một ông thợ mộc như Y.Tsuboi đã viết trong Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung Hoa. Lời khẳng định của hậu duệ cụ Tường dựa trên lý luận, con thợ mộc thì khó có điều kiện để ăn học đến đỗ đại khoa.

Cũng theo ông Hào, vì là con hoang nên cụ Tường không được mang họ Nguyễn Phước song vì Thiệu Trị biết rõ là con mình nên vẫn gửi tiền cho ăn học. Vì thế, khi nộp đơn thi Hương, cụ Tường bỏ họ Nguyễn Văn bách tính lấy họ vua.

Sách Đại Nam thực lục chính biên (thực lục) ghi: Nhâm Dần, Thiệu Trị năm thứ 2, mùa thu tháng 7: "Trong danh sách tú tài trường Thừa Thiên có người tên là Nguyễn Phước Tường, vua ghét mạo dùng họ nhà vua, sai cắt bỏ nên trong sổ tú tài, đổi làm Nguyễn Văn Tường và giao cho Viện Đô sát trị tội".

Vua lại dụ: "Đức thái tổ gia dụ hoàng đế ta gây dựng nước nhà lấy Nguyễn Phúc làm họ nhà vua. Khoảng niên hiệu Minh Mạng lại có dụ nhắc lại: phàm người không họ vua mà dưới họ (Nguyễn) của mình mạo đặt chữ phúc thì đều cho dùng chữ khác để thay. Quan dân trong ngoài ai cũng đều biết kính cẩn, kiêng tránh. Văn Tường đã đi học, đi thi, không thể nói là không biết, sao lại còn mạo đội họ vua? Quan tỉnh Quảng Trị và học quan ở phủ, huyện sở tại xét hạch, thu quyển, cứ việc sắp xếp đưa đi, quan Quốc tử giám và quan trường lại không một người nào kiểm điểm nêu ra, sao mà đui điếc cả một lũ đến thế! Bộ Lễ trước đây thu nhận danh sách cũng bỏ qua không biết. Tất cả đều là sơ sót, giao cho Viện Đô sát nghị xử".

GS người Nhật Y.Tsuboi dựa vào một tư liệu cho rằng, Nguyễn Văn Tường không được đi thi vì cha ông đã dính líu vào một cuộc nổi dậy: "Vì tội của cha mà Tường không được ra ứng thí". Điều này không đúng với thực lục đã ghi. Trong gia phả họ Nguyễn cũng có chép: "Thiệu Trị ngũ niên thi trúng tú tài hậu dĩ can quốc tánh quyển diện đề Nguyễn Phước Tường, truất lạc nghị án" (Năm Thiệu Trị thứ 5 (Thực lục ghi là năm thứ 2), thi đậu tú tài, sau vì phạm luật về họ vua, ngoài quyển thi đề Nguyễn Phước Tường, nên bị đánh rớt, nghị án).

Đâu là sự thực?

Tác giả Lê Tiến Công đưa ra giả thuyết, có thể do Nguyễn Văn Tường khi đi thi lấy họ Nguyễn Phước nên được cho là con rơi của vua Thiệu Trị. Điều này đồng nghĩa với việc không có chuyện ông là kết quả mối tình một đêm của vua Thiệu Trị với người đẹp đất Quảng Trị.

Quay ngược lại lịch sử sẽ thấy rất nhiều điểm hợp lý trong giả thuyết này. Cụ thể, cuối năm 1823, đầu năm 1824, sách Đại Nam thực lục và Minh Mạng chính yếu của Quốc sử quán triều Nguyễn không nói đến việc Minh Mạng đi tuần du Quảng Trị. Như vậy là việc Tường Khánh công (tức vua Thiệu Trị) lúc đó mới 15 tuổi, có đi theo Minh Mạng ra vùng đất này hay không, ra lúc nào, thực sự không có tài liệu tin cậy.

Việc Thiệu Trị thời trẻ có hoang chơi hay không cũng không thấy ghi trong sử sách. Hơn nữa Minh Mạng là vua nghiêm khắc nhất triều Nguyễn và việc đối xử về quyền lợi họ mạc cũng rất rõ ràng. Thời gian từ 1824 đến 1840 không phải là ngắn để Thiệu Trị có thể che giấu "con rơi" của mình. Và nếu, vì cái "bóng" Minh Mạng quá lớn mà Thiệu Trị không dám nhận con rơi thì tại sao khi lên ngôi ông không làm và sau này, khi phát hiện Nguyễn Văn Tường "phạm húy" ông đã trừng trị nghiêm khắc, án liên quan đến nhiều người? Chính Thiệu Trị cũng nói "Văn Tường đã đi học, đi thi, không thể nói là không biết, sao lại còn mạo đội họ nhà vua?".

Về phía gia tộc mà nói, họ Nguyễn Văn là một họ lớn, có vai vế, có học vấn, lẽ nào có thể chấp nhận một người con gái đã từng sinh con (hay đang mang thai) cho Thiệu Trị. Liệu một gia tộc lớn có còn chấp nhận bà trong quãng thời gian còn lại mà bà còn sinh thêm 2 con trai và 5 người con gái, trong lúc phong tục của người Việt rất xem trọng trinh tiết và tôn tử?

Nguyễn Văn Tường khi ra làm quan cũng biết lời đồn đại như thế, ông không phân bua về gốc tích mà đã trả lời bằng việc cho con trai là Nguyễn Văn Tộ lấy con gái hoàng tộc. Và nếu ông biết điều đó (mang dòng máu hoàng tộc) thì không thể tạo nên một sự "loạn luân" kia được. Nếu nói "cụ quận "trả thù" hoàng tộc" thì không dễ chấp nhận.

Việc tại sao Nguyễn Văn Tường lại dùng họ vua để đi thi vẫn còn là một câu hỏi lớn, nhưng kết luận ông là con Thiệu Trị, thì chưa có tư liệu chứng minh điều đó.